Psikoloji insan davranışı ve doğasıyla ilgili olan zihinsel süreçleri inceler. Psikoloji bilimi tarihinde dikkate kıymet birçok deney vardır. Birtakım deneyler, kabul etmek istemeyeceğimiz, ancak en azından alçak istekli olmamıza yardımcı olan; insanların fikir ve davranışları hakkında yol gösteren kıymetli araştırmalardır.
1. ‘Sineklerin Tanrısı’: Toplumsal Kimlik Kuramı
Robbers Cave deneyi, Oklahoma Devlet Parkı'nda 11 yaşındaki erkek çocuklardan oluşan iki kümeyle yapılmıştır. Deney, insanların nasıl basitçe küme kimliğine adapte olduğunu ve kümenin dışındakilere ön yargı ve düşmanca haller göstererek dejenere olduğunu gösteriyor.
Araştırmacı Muzafer Sheriff, 3 seri deney yapmıştır. Birincisinde kümeler ortak bir düşmana karşı bir ortaya getirilir. İkinci olarak kümeler araştırmacılara karşı bir ortaya gelir. Son olarak da deneyde kümeler birbirlerine karşı konumda olurlar.
2. Standford Hapishane Deneyi: Gücün Etkisi
Çok tenkit alan bu deneyde araştırmacılar insanın kalbindeki şeytani derinlikleri su yüzüne çıkartmış ve kısa bir mühlet sonra deney sonlandırılmıştır.
Psikolog Philip Zimbardo, iştirakçilerini ‘mahkum’ ve ‘gardiyan’lar olmak üzere iki kümeye ayırır. Deney Standford Üniversitesi’nin bodrum katında oluşturulan yapay bir hapishanede gerçekleştirilir. Mahkumlar evvel tutuklanıp, tüm giysileri çıkarılarak aranmış, saçları traş edilmiş ve öteki suistimallere maruz kalmıştır. gardiyanlara ise jop verilir. Mahkumlar ikinci günde isyan eder ve buna rağmen gardiyanların cevabı süratli ve şiddetli olur. Çok geçmeden, gardiyanlar kendi rollerini başkalarını kışkırtarak ve suistimal ederek büsbütün benimser, mahkumlar ise daha uysal ve itaatkar davranır.
Bu deney insanların şeytani eğilimlerini doğrulayan bilimsel delillerden biridir. Deneyin 14 gün sürmesi tasarlandığı halde, artan şiddet sebebiyle 6 günde bitirilmiştir.
3. Otoriteye İtaat: İnsanın Zalim Olma Kapasitesi
1963’te psikolog Stanley Milgram, insanlara ziyan verilmesi emredildiğinde insanların otoriteye olan itaat eğilimlerini test etmek için bir deney düzenler. Dünya hala İkinci Dünya Savaşında, Almanya’da dehşetli şeylerin nasıl gerçekleştiğini merak ediyor. Milgram’ın denekleri ‘öğretmen’ ve ‘öğrenciler (deneyden haberdar oldukları gizlenir)’ olarak ikiye ayrılır. Öğretmenler yanlış cevapladıklarında öğrencilere elektrik şoku verirler. Daha berbatı, onlara yanlış karşılığa devam edildiğinde şokun artırılması söylenir.
Başka bir odada olduğu için görünmeyen lakin çığlıkları ve haykırışları duyulan öğrencilere karşın (aslında hepsi sahte), labaratuvar vazifelileri emrettiklerinde öğretmenler daha şiddetli şok vermeye devam eder. Hatta öğrencilerin şuurunu kaybettikleri söylendiğinde bile devam ederler!
Sonuç? Sıradan beşerler otoritenin buyrukları doğrultusunda her türlü etik ve ahlak dışı şeyler yapabilir hale gelebiliyor.
4. Uyum: Palavra Söyleyen Gözlerine İnanma
Grup dinamikleri ve ön yargılarını ele alan toplumsal kimlik kuramı psikologları, küme üyelerinin ortalarındaki ahengi sağlamalarının ne kadar doğal olabileceğini incelediler. 1951 yılında Solomon Ash, ferdi yargının küme tarafından ne kadar etkilenebileceğini belirlemeye koyuldu.
Test esnasında üniversite öğrencilerinden, kesin yanlış yanıt veren (rol yapan) öbür iştirakçilerin akabinde bir karar vermeleri istendi. Sonuçta iştirakçilerin yarısı kendilerine sıra geldiğinde tıpkı yanlış yanıtı verdiler. İştirakçilerin %25’i yanlış karşılık verenlerin egemenliğini reddederken yalnızca %5’i her vakit kalabalığı takip etmiştir. Bulgulara nazaran insanların üçte biri hakikat bildiklerini görmezden gelip kümenin ısrar ettiği yanlışı seçiyor. Bir kişi kümenin tesiri altındayken sizce öbür neler yapabilir?
5. Kendimize Karşı Yalancılık: Bilişsel Uyumsuzluk
Kendimize karşı yalancılık deneyi.
Biri insanların kendi hislerini, inançlarını ve isteklerini görmezden gelmede ya da kendilerine palavra söylemede (ve bununla paçasını kurtarmada) epeyce âlâ olduğu konusunda şüphelenmeye başlamış olmalı. 1959’da psikologlar; bir kişi kendi tecrübelerini ne kadar görmezden gelebilir, hatta hakikat olmadığını bilmesine karşın karşısındakini ikna etmeye yardım edebilir mi diye görmek istedikleri için palavranın düzeyi üzerine bir deney tasarladılar. İnsan kapasitesinin bilişsel uyumsuzluğu sürdürmesi, âlâ dizayn edilmiş birçok deney sayesinde doğrulanmıştır. Bu kapasitenin bir kümeye katılma ve uyma, kendi kıymet ve inançlarımızın başkalarınınkiyle desteklenme isteğiyle teması var. Tahminen bu eğilimleri bilerek, kendi yalanlarımıza fazla inanmaktan kaçınmayı öğrenebiliriz.
6. Hafıza Manipülasyonu: Ne Gördüğünü Nitekim Biliyor musun?
1974’te araştırmacılar hafızanın güvenilirliğini ve gerçeklerin manipüle edilip edilmediğini test etmek için bir deney hazırladılar. 45 kişi otomobil kazasına dair bir sinema izlediler. Bu şahıslardan dokuzundan otomobilin ‘çarpma’ anında ne kadar süratli gittiğini değerlendirmeleri istendi. öbür kümeden dördüne çabucak hemen emsal bir soru soruldu lakin çarpma sözünün yerine ezmek , çarpışmak, vurmak ve değdi sözleri kullanıldı.
‘Çarpma’ sözünü içeren sorular için otomobillerin suratları, ‘değdi’ sözünü içerenlere nazaran 10 mil daha süratli olarak değerlendirildi. Bir hafta sonra iştirakçilere kırılan camlar (kazanın daha önemli olduğunun göstergesi olarak) ve sinemada olmamasına karşın kırılan camı hatırlamalarını daha çok kolaylaştıracak öbür sözler kullanıldı. Tek bir betimleyici sözün bile hafızamızdaki bir olayı degiştirebilmesi epeyce etkileyici gözüküyor!
7. Sihirli Hafıza Numarası: 7
Psikolog George Miller 1956 yılında, 7 sayısının zihinde bilgi tutarken ya da gazete okurken anahtar sayı olduğunu sav etti. Kimi vakit daha çok kimi vakit da daha az; lakin sayı her vakit 7 civarındaydı. miller bunun üzerine kısa periyodik hafızada tutulabilecek sayının ‘sihirli’ 7 olduğu (+/- 2) kuramını geliştirdi.
Yakın devirdeki çalışmalar insanların küme biçiminde bilgileri kısa vadeli hafızada tutabildiklerini (normalden daha fazla bilgiyi içerebildiği halde) ve bunların da 7 sayısıyla alakalı olduğunu (+/- 2) buldular. Tahminen de insanların kültürel inanç sistemlerinde 7’nin bilhassa kıymetli olmasının nedeni budur!
8. Kitle Paniğinin Anatomisi: Dünyalar Savaşı
Orson Wells 1938 yılında H.g. Wells’in, War of the Worlds isimli romanının bir adaptasyonunu radyoda yayımladı. Bu durum, yayını dinleyen yaklaşık 6 milyon bireyden 3 milyonu için paniğe sebep oldu. Princeton psikologları daha sonra New Jersey sakinlerinden 135’iyle radyo yayınına verdikleri reaksiyon üzerine görüşme yaptı.
Endişelenen insanların büyük bir çoğunluğu -en eğitimlileri bile- yayının geçerliliğini asla test etmemiş ve yalnızca radyo yayını olduğu için (otoriter güç) itimat etmişler. Günümüzde bu kadar kolay kanmayacağımızı düşünebiliriz, Ama çok da emin olmayın. Medyanın hislerimiz ve isteklerimiz üzerindeki manipülasyonu düşünün!
9. Pazarlık Masası: Tehditler İşe Yaramaz
Neyse ki, bireylerin davranışları, kümelerin davranışsal ‘norm’larından daha az aldatıcı ve daha az şiddetli. Bireyler ve kümeler ortasındaki diplomasi alanında, beşerler başkalarından istedikleri ya da gereksinim duydukları imtiyazı almaya çalışırlar. Çoklukla mübadele etmekten vazgeçmezler. Araştırmacılar morgan deutsch ve robert krauss 1962’de beşerler ortasındaki muahede sanatına ait iki faktörü incelediler: İrtibat ve tehtid.
Ekonomiyle ilgili bu karışık deney sonucunda, ister tek taraflı ister iki taraflı koalisyonlarda karşılıklı bağlar kurmanın her küme için daha faydalı olduğu bulundu. Kapitalist rekabetçiler için tam olarak heyecan verici bir durum olmasa da şu anki ekonomik durumda güzelleşme süreci için bu deneyin sonucunun akılda tutulması yararlı olabilir.
10. Risk Davranışı: İhtimal Teorisi
Riskli durumlarda karar verme davranışıyla ilgili çalışmaları, araştırmacı Daniel Kahneman ve Amos Tversky’ e Nobel kazandırdı. Teori, iktisadın kestirim edici modellerinde ve pazarlama kampanyalarında kullanılıyor.
Aslında her şey çerçeveyle ilgili. Beşerler bir durumun nasıl sunulduğuna bağlı olarak farklı davranışlar sergileyebiliyor. Örneğin, kaybetme durumunda daha çok risk alabiliyorlar. Tam bilakis, kazanabileceklerini düşündükleri durumlarda daha az risk alma davranışı gösteriyorlar. Garip bir formda iddia edilenden zıt bir işleyiş var. Aklınızda bulunsun bir daha poker masasında blöf yapmayı deneyebilirsiniz!
