Geçtiğimiz hafta Science mecmuasında yayımlanan bir raporda, 19 halk sıhhati uzmanı bu soruya yanıt olarak “Adil Öncelik Modeli” isimli etik bir çerçeve ortaya koydu. Modelde şu temel unsurlar öne çıkıyor:
“İnsanlara yarar sağlamak-zararı sınırlamak, yoksulluk/düşük ömür beklentisi nedeniyle aslında dezavantajlı olan ülkelere öncelik vermek ve her türlü ayrımcılıktan kaçınmak.”
Pennsylvania Üniversitesi’ne bağlı Perelman Tıp Fakültesi’nde Tıbbi Etik ve Sağlık Politikaları Başkanı Ezekiel J. Emanuel, Adil Öncelik Modeli’nin geliştirilmesine öncülük etti. Scientific American, kendisiyle kelam konusu modeli ve nasıl uygulanabileceği hakkında konuştu. Kısaca özetliyoruz
ADİL ÖNCELİK MODELİ’NİN KAPSAMI NEDİR?
Adil Öncelik Modeli, üç etaptan oluşuyor. Birincisi, erken vefatları azaltmak için tasarlandı. Müellifler, bu kademede dağıtım kararlarına rehberlik etmek için her ülkede, pandemi nedeniyle kaybedilen hayat yıllarını, global ömür beklenti müddetiyle karşılaştırılarak hesaplandığı, standart beklenen ömür müddeti (SEYLL) ismi verilen bir sıhhat ölçütü kullanmayı öneriyor. İkinci kademe ise Covid- 19’un ekonomik ve toplumsal sonuçlarını ölçmek ve en aza indirmek için öteki ölçümler getiriyor. Üçüncüsü, daha yüksek virüs bulaşma oranlarına sahip ülkelere öncelik verirken birebir vakitte tüm ülkelerin bulaşı durdurmak için kâfi aşı dozu almalarını amaçlıyor.
Emanuel “Mutlak aşı milliyetçiliğine sahip olmamak için yeterli bir etik neden var. Ve pek çok hükümet, aşıların adil ve eşit dağıtılmasını savunuyor. Aşı üreticilerinin kendileri de global dağıtımı savunuyorlar ve ayrıyeten COVAX [Gavi, Aşı İttifakı, Salgın Hazırlık İnovasyon Koalisyonu ve WHO’nun ortaklaşa yürüttüğü bir iş birliği] üzere, adil ve eşit dağılım teşebbüsleri var” diyor. Lakin bu noktada Scientific American editörünün notu çok değerli; Trump idaresi, WHO ile çalışmak istemediği için COVAX eforuna katılmayacağını söylemişti. Bu karar, şayet aşı öteki bir ülke tarafından geliştirilmişse ABD’nin Covid-19 aşısına erişimini sınırlayabilir.
Bir diğer değerli soru ise aşı üreticilerinin adil dağıtımı dikkate alıp almayacağıydı. Emanuel’e nazaran üreticiler, aşının nasıl dağıtılacağı konusunda bir zorlukla elbette ki karşılaşacak. Mesela en yüksek teklifi verene satma eğilimi olan birtakım üreticiler var. Fakat COVAX’a dahil olanlar başta olmak üzere en azından kimi üreticilerin, aşıyı dünya çapında dağıtmanın ve aşıya erişilebilir olmanın ehemmiyetini anladığını düşündüklerini söylüyor Emanuel.
Emanuel, Dünya Sıhhat Örgütü’nün dağıtım tekliflerini kusurlu bulduğunu da açıkça söyleyerek, şunları kaydett:
“Bir teklif, aşının tüm ülkelere nüfuslarının belli bir yüzdesine nazaran verilmesi; evvel her ülke nüfusunun yüzde 3’üne, sonra yüzde 20’ye. Bu, ‘eşit ahlaki ilgi’ etik unsurunu yerine getiriyor üzere görünüyor, yani insanlara benzeri halde davranmak ve ırk, cinsiyet yahut dine dayalı ayrımcılık yapmamak. Lakin burada ortaya çıkan asıl sorun, dünyanın farklı bölge nüfuslarının farklı oranlarda acı çekmesi. Milletlerarası yardım yaparken bunu en çok acı çeken insanlara vermeniz gerekiyor.
Daha sonra, bunu en çok risk altında olan bireylere nazaran dağıtmamız gerektiği görüşü var ve bu tipik olarak ‘ön saflarda çalışan sıhhat çalışanları ve 65 yaş üstü kişiler’ olarak tanımlanıyor. Her şeyden evvel, sıhhat çalışanlarının eşit derecede yüksek riskli olmadığı açık. Bilhassa de uygun ferdî esirgeyici ekipmanın riskleri değerli ölçüde azalttığı gelişmiş ülkelerde. Lakin daha da kıymetlisi, yaklaşım güçlü, yeterli gelişmiş ülkelere yönelik, zira bu ülkeler, kişi başına daha fazla sıhhat çalışanı ve daha fazla yaşlı beşere sahip.”
Scientific American editörünün sorduğu bir başka değerli soru ise Adil Öncelik Modeli’ni geliştirmek için kullandıkları üç etik desteğin nasıl seçildiği oldu. “Biz onları seçmedik,” diyen Emanuel, “Bunlar Sokrates’e kadar uzanan temel etik bedeller. Onları dünyanın çabucak hemen her ülkesinde görebilirsiniz. Bunlar çoklukla örtüşür yahut ortak prensipler olarak isimlendirilir. Herkes, ziyanı sınırlamanız ve insanlara yarar sağlamanız gerektiğini düşünüyor ve bu ahlaki bir zorunluluk” dedi.
Kaynak: Herkese Bilim Teknoloji, Batuhan Sarıcan
