Öğrendiğiniz Anda Niyetlerinize Uzanan Dehlizler Açacak 15 Ruhsal Kavram

Plasebo Tesiri, farmakolojik olarak etkisiz bir ilacın telkine dayalı bir tesir ortaya çıkarma halidir. Latince kökenli bir söz olup, “hoşnut etmek” manasına gelir.

Aslında plasebonun fizikî manada tedaviye yönelik bir gücü yoktur. Sahip olduğu tedavi gücünü büsbütün hastanın verilen ilacın işe yarayacak ilaç olduğunu düşünmesinden alır. Plasebo, insanların istemeleri halinde kendi kendilerini düzgünleştirme gücüne yöneliktir. Kimi vakitler ise hiçbir hastalığı bulunmayan fakat doktor kapıları aşındıran “hastalık hastalarının” tek reçeteli ilacıdır.

Plasebo, “şeker hapı” olarak da isimlendirilir.

Geçmiş devirde planlayıp da gerçekleştiremediğimiz projelerimize ilişkin başarısızlıklar bize, Zeigarnik Tesiri olarak ve “keşke” biçiminde geri döner. Bitmemiş bağlantılarımızı neden daima hatırladığımızı, yarım kalan aşklarımızı neden unutamadığımızı, ortasında meskene geri dönmek zorunda kaldığımız tatillerin neden daha alımlı gözüktüğünü nedenselleştirir bu tesir.

İnsanların tamamlanmamış yaşantılarını, tamamlanmış olanlardan daha evvel ve daha net bir biçimde anımsama eğilimidir. Tamamlanmamış yaşantının doymamış olması ile alakalıdır, rahatlama gerçekleşmemiştir, sonuca gidilmemiştir. Yaşantının tamamlanması yahut sonuca gidilmesi sonucunda bir rahatlama ve doymuşluk elde edilir. Münasebetiyle tamamlanmamış yaşantılar daha açık ve net anımsanır.

Cornell Üniversitesinin iki psikoloğu Justin Kruger ve David Dunning’in tanımladığı bir algılamada yanlılık eğilimidir.

Bu varsayımda iki bilim insanı, “Yanlış sonuçlara yahut bahtsız seçimlere varanlar, sonuçların yanlışlığını yahut seçimlerinin talihsizliğini anlayabilecek yetkinlikte de olmayabilirler.” görüşünü savunmaktadır.

İnsanlar, bir bahis hakkında ne kadar az biliyorsa, o bahis hakkındaki az olan bilgisi aslında ne kadar az bilgi sahibi olduğunu fark etmesini engellediği üzere, güya bahisle ilgili her şeyi biliyormuşçasına bir özgüven kazandırmaktadır.

Hepimizin başına gelir; bir odadan öteki bir odaya geçtiğimizde “Ne yapacaktım ben ya?” diyerek kalakalırız. Yahut mutfağa girer, niçin girdiğimizi hatırlayamadığımız için buzdolabını açıp boş boş bakarız. Çoklukla bu türlü durumlarda güzelce “aptallaştığımızı”, ne kadar dalgın biri olup çıktığımızı düşünüp kendimize sinirleniyoruz ve unutkanlığımız bizi korkutmaya başlıyor.

Korkmayın, aptallaşmadık ve şimdi bunamıyoruz da. Bilim insanları bu durumu da araştırıp ismini koymuşlar: Kapı Eşiği Etkisi

Kapı Eşiği Tesiri, hem fizikî hem de zihinsel ortamı değiştirdiğimizde, öteki bir odaya geçip öbür şeyleri gördüğümüzde meydana gelir. Bunun nedeni, öbür bir mekansal gerçeğe geçtiğimizde, beynimizin etraf ahenk ve düşünme sürecini tekrar kalibre edebilmesi için vakte muhtaçlığı olmasıdır. Bu da süreksiz bir hafıza kaybına neden olur.

İnsanların rasyonel olarak, inançları ile çelişen delillerle karşılaştıklarında, inançlarını bu yeni delile nazaran düzenlemeleri beklenir. Fakat gerçek hayatta bu nadiren gerçekleşir. Zira beşerler, yeni bir ispat ile karşılaştıklarında, inançlarından kuşku etmek yerine, ispatı reddetme eğilimi gösterirler. Maalesef ki bu durum dayanaksız inançların daha da derinleşmesine yol açar.

Midesi bulanan bir kişinin midesini bulandırdığı yemeği tekrar gördüğünde yahut düşündüğünde, yemek yediği yeri gördüğünde midesinin bulanması örnek teşkil eder. Ayrıyeten gebeyken midesi bulanan birey, o an içinde yansıda bulunduğu şeye karşı da tat şartlanması yaşayabilir. Örneğin dinlediği müzik sırasında midesi bulanan birey, o şarkıyı her duyduğunda midesi bulanabilir.

Garcia Tesiri reaksiyonların tetiklenmesi biçiminde olabilir. Örneğin, x dersini sevmeyen çocuğun, olumsuz hisleri öteki faktörleri olumsuz etkiyebilir: Öğrencinin x kitabını, x dersinin öğretmenini, sınıfını yahut okulunu sevmemesini tetikleyebilir.

Bir ileti farklı yollarla iletilirse, alıcı tarafından farklı hallerde de alınır. Nasıl sunulduğuna bağlı olarak, birebir durumlara farklı formda reaksiyon veriyoruz. Bu beyin defosuna çerçeveleme tesiri deniyor. Bilhassa medya ve pazarlamada çok sık kullanılıyor.

Farkında olmadan diğerlerinin davranışlarını, mimiklerini, hareketlerini taklit etmeye verilen ruhsal kavramdır.

Dışarı çıkmak isterken yanımıza bizle gelecek birilerini bulamadığımızda tek başımıza bir yerlere gitmekten çekinmemizdir. Yalnızken tahminen de çok eğleneceğimizi bilmemize karşın dışarıda kendimizi rahat hissedemiyoruz. Bir şeyler yapmanın yalnızken eğlenceli olmayacağı fikriyse o klasik “Diğer beşerler ne düşünür?” kanısından çıkmakta. Araştırmalara nazaran “diğerlerinin” bizi bir ezik üzere görüp güya “Tek başına ne yapıyor bu dışarıda?” diyeceklermiş üzere hissetmemizden kaynaklanıyor. Herkes bizi izliyormuş, gözler daima bizim üzerimizdeymiş hissi oluşuyor.

Bir deneyde çiftleşme devrindeki bir erkek fare, yeniden tamamı çiftleşme devrinde olan dişi farelerin bulunduğu geniş bir kafese bırakılıyor. Erkek fare tüm dişilerle tekraren çiftleştikten sonra yorulmaya, daha fazlasını istememeye ve bu nedenle dişilere karşılık vermemeye başlıyor.

Deneyin enteresan kısmı ise buradan sonra başlıyor. Farelerin bulunduğu ortama yeniden çiftleşme periyodunda olan yeni bir dişi daha bırakılıyor. Yeni dişiyi fark eden erkek farenin tüm yorgunluğu ve isteksizliği nasıl oluyorsa bir anda gidiyor, güya hiçbir şey olmamış üzere yeni gelenle çiftleşmeye başlıyor ve tekrar yorulana ve isteksizleşene kadar da buna devam ediyor.

Erkek fare, yeni dişi gelince her seferinde tekrar tekrar tıpkı davranışı sergiliyor ve önemli manada tükenene kadar buna devam ediyor. Tıpkı deneyler dişi fareler üzerinde de deneniyor ve yaklaşık olarak birebir sonuçlara ulaşılıyor. Lakin dişi farelerde, Coolidge Tesiri bir ölçü daha az görülüyor. Emsal tesirler, farklı hayvanlar üzerinde de görülüyor.

Bunun nedeni olarak erkeklerde evrimsel süreçte mümkün olduğunca fazla dişiyi dölleme içgüdüsünün geliştirilmiş olması gösteriliyor. Tesirin dişilerde az görülmesini de açıklıyor bu durum.

Sinema salonlarında satılan patlamış mısırdaki fıyatlandırma stratejisinin, satış adetlerine tesiri üzerine yapılan bir deney yapılıyor:

Satışlar sonucunda küçük uzunluk mısırın daha çok sattığı görülmüş. Küçük uzunluk tercih edenlere bunun sebebi sorulduğunda ise; “Büyük çok değerli, ortalarında iki katından fazla fark var. Bu kadar fazla para vermeye gerek yok.” karşılıklarını vermişler.

Satışlar sonucunda ise bu kere büyük uzunluk mısırın daha çok sattığı görülmüş ve tercih edenlere; “Neden büyük uzunluk tercih ettiniz, en değerli o değil mi?” diye sorulduğunda; “Orta uzunluk ile ortalarında yalnızca 50 cent var, 50 cent daha vererek niçin bir büyük boya sahip olmayayım ki?” karşılıklarını almışlar.

Sonuç: Birinci kısımda en çok satan seçeneğin, ikinci kısımda en değerli olanla yalnızca ortaya konan yeni bir seçenekle kolay kolay yer değiştir(il)mesi. bu sayede insanların ceplerinden fazladan 4 dolar daha hiç yorulmadan almaları(alabilmeleri).

Yürüteç Tesiri, hareket halinde olmayan bir yürüyen merdiveni çıkmaya başlarken hissettiğimiz dengesizliği tabir eder.

Bozulmuş bir yürüyen merdiven fonksiyonel olarak olağan merdivenlerden farklı olmamasına karşın, birtakım beşerler bozulmuş bir yürüyen merdiveni çıkarlarken garip bir baş dönmesi yaşayabilirler. Bir şeylerin “yanlış” olduğu hissi o kadar kuvvetlidir ki, bu yanlışlık hissi, duraksayan insanlarda fizikî olarak kendisini gösterir.

Beyni şuurlu ve bilinçsiz olarak iki temel sisteme ayırabiliriz. Birçok hareketi, bilinçsiz süreçler üstlenir. Örneğin, attığımız her adımı şuurlu olarak düşünmeyiz.

Bilinçli olmayan sistem, birebir vakitte yürüyen merdivene bindiğimizde düşmemizi engelleyen sistemi içerir. Beyin, geçmiş tecrübelerden, harekete ahenk sağlamak için yavaşça öne gerçek gitmemiz gerektiğini öğrenmiştir. Böylelikle bir yürüyen merdivene adım attığımız vakit, bu hareket otomatik olarak hesaplanır. Bundan dolayı bir yürüyen merdivenin durduğunu gördüğünüzde bile, bilinçsiz beyninizin hareketi beklemesini büsbütün engelleyemeyebilirsiniz.

Barnum Tesiri bireylerin, bilhassa kendileri için hazırlanmış üzere görünen lakin aslında büyük çoğunluktaki insanlara uyacak kadar genel ve belgisiz kişilik betimlemelerine yüksek puan verme eğilimlerini anlatan bir müşahededir. Bu tesir, astroloji, grafoloji, falcılık ve kişilik testlerinin kimi tipleri üzere yaygın olarak kabul görmüş inanış ve uygulamalar için kısmen açıklama getirmektedir.

Bununla ilgili ve daha genel bir tesir ise şahsî onaylamadır. Şahsî onaylama, birbiriyle alakası olmayan ya da külliyen rastsal olan iki olay, bir inanış, beklenti ya da hipotez bir ilişkilendirmeye muhtaçlık duyduğundan ötürü, bağlıymış üzere algılanması durumudur. Bundan ötürü beşerler, kendi kişiliklerini algılayışlarıyla, burçlarının gösterdikleri ortasında bağ kurmaya yatkındırlar.

Halo Tesiri; birini birinci gördüğümüzde edindiğimiz izlenime bakarak, kişinin öteki özellikleri hakkında çıkarım yapmaktır. Yani birinci izlenimimizin, kişinin öbür özellikleri hakkında kestirimde bulunurken bizim için temel oluşturmasıdır. Örneğin, çok hoş bir kız gördüğümüzde, onun yalnızca hoşluğuna bakarak, ona, sıcakkanlı, yardımsever, beğenilen görülü, saygılı üzere özellikleri de yüklememizdir. Bu sıklıkla iş görüşmelerinde rastlanan bir durumdur. Zira, özellikler iş görüşmelerinde birinci izlenim çok değerlidir. Kişinin sahip olduğu olumlu bir özelliğinden ötürü onun hakkında genel olarak olumlu bir niyete sahip olabiliriz. Örneğin, pak, şık giysili ya da titiz birinin birebir vakitte çalışkan olduğunu düşünmektir.

“Bütün siyahileri yahut bütün Asyalıları birbirine benzetmek” olarak özetleyebileceğimiz, kendi ırkından olmayan bireyleri ayırt etmekte zorlanma halidir. Pareidolia gibisi tesirler de yaratan, beyindeki yüz tanıma işlevinin, farklı ırklara geldiğinde error vermesi manasına geliyor.

Herhangi bir ırka ilişkin bir sorun değil, çünkü siyahilerin yahut Asyalıların da beyazları ayırt edemedikleri, herkesin birbirine benziyormuş üzere geldiği biliniyor.

Carl Sagan ve Julian Huxley üzere bilim insanları tarafından paredolia olgusunun beynin evrimsel süreçte insanın kendine benzeyen öbür varlıkları tanımlaması için evrimleştirdiği bir özellik olduğu savunulmuştur.