Psikiyatri Dünyasını Şok Eden ve Akıl Sonlarını Zorlayan Sıra Dışı Bir Çalışma: Rosenhan Deneyi

Rosenhan'ın deneye başlarken cevaplamaya çalıştığı soru ise “Bir kişinin akıl sıhhatinin yerinde olup olmadığı, akıl sıhhatinin derecesi kesin olarak anlaşılabilir mi?” sorusu. Kendisi bu mevzuda bir oldukça karamsardır ve psikiyatri uzmanlarının fikirlerinin objektif kriterlere dayanmadığını deneylerle kanıtlamaya çalışır.

Hemen anlatalım. Rosenhan'ın da dahil olduğu ve toplamda üç psikolog, bir psikiyatr, bir öğrenci, bir pedagog, bir konut bayanı ve bir ressamdan oluşan sekiz kişi, başka farklı, gaipten sesler işittiklerini söyleyerek bir kliniğe müracaat ederler. Pek doğal ki bu 8 kişinin aslında hiçbir rahatsızlıkları yoktur. Gerçekten kliniğe kabul edildikten çabucak sonra, bir rahatsızlıkları kalmadığını söylemeleri ve olağan davranmaları konusunda anlaşmışlardır ve o denli de yaparlar.

Tam bu noktada çok farklı bir şey olur ve klinik idaresi hasta olduklarını düşünerek argümanlarını kabul etmez. Israrlı biçimde güzel olduklarını söylemeye devam ederler, ama en erken çıkan bile klinikte yedi gün kalmak zorunda kalır.

Klinikten çıkanlar, tıpkı savlarla ve bu sefer farklı isimlerle öteki bir kliniğe başvururlar. Küme her seferinde çeşitli sesler duyduklarını argüman ederek müracaat yapar ve bu formda toplamda tam 12 tane kliniği ziyaret eder.  Hastanelerin ve hekimlerin kalitesinin deney üzerinde tesirli olmadığını göstermek için farklı tıpta kliniklere başvururlar. Bu klinikler ortasında kırsal bölümlerdeki devlet klinikleri, büyük kentlerdeki üniversite hastaneleri ve bir özel hastane vardır.

Yalancı hastalar da hastaneler üzere, eğitim, meslek, yaş üzere taraflardan birbirlerinden epeyce farklılardır ve tanınma ya da araştırılma riskine rağmen takma isimler kullanırlar. Tüm bunlar, deneyin taraflı olmadığını kanıtlamak için yapılır.

Gaipten sesler duyduklarını söyleyerek kliniklere başvuran 8 hastanın tümü, “boş”, “boşluk”, “nafile” üzere sözcüklerin başlarında tekrarlandığını argüman ederler, ki bu sözcükler David Rosenhan ve grubu tarafından, varoluşsal bir krizin sinyallerini verdikleri için bilhassa seçilmiştir. Kümeden 7 şahsa şizofreni, 1 bireye manik-depresif psikoz tanısı konduktan sonra tümü hastaneye yatırılır.

Hastaneye yattıkları andan itibaren büsbütün “normal” ve uyumlu davranan, artık ses duymadıklarını söyleyen bireylerin hasta olmadıklarına doktorları ikna etmeleri, ortalama olarak 19 gün sürmüş, bir kezinde şahıslardan biri tam 52 gün hastanede tutulmuştur.

Hastaneden taburcu ederken bile “gerileme periyodundaki şizofreni” teşhisi koyarak yolluyorlar. Rosenhan’a nazaran bu teşhis, akıl hastalıklarının iyileştirilebilir olarak görülmediğini gösteriyor; zira gerileme durumunda şizofreniye sahip olmak, aklı başında olduğunuz manasına gelmiyor. Kimse düzgünleşmiş bir kanser hastasını kusurlu olarak görmezken, tek bir “çeşitli sesler duyma” şikayeti bile bir hastanın hayatı boyunca üzerine yapışacak bir etikete sahip olmasına sebep olabiliyor.

Öyle ki, ülke genelindeki klinikler deneyin sonuçlarına ateş püskürüyor ve kendilerinin başka hastaneler üzere bu stil kusurları asla yapmayacaklarını söylüyorlar. Hatta bir hastane idaresi, David Rosenhan ile irtibata geçerek meydan okuyor ve hastanelerine evvelce haber vermeksizin yalancı hastalar göndermesini istiyor.

İddiaları, birinci deneydeki durumun kendi hastanelerinde asla yaşanmayacağı, hastanenin doktor ekibinin bu yalancı hastaları gerçeklerinden ayıracağı tarafında.

Rosenhan’ın bu teklifi kabul etmesi üzerine, üç aylık süreç içinde hastane takımı, hastaneye başvuran 193 hastanın 41’inin yalancı hasta olduğunu düşünüyor; ayrıyeten 42 bireyden de kuşku duyuyor. Hatta bu 41 hastanın 19’unun akıl sıhhatinin yerinde olduğu konusunda en az bir psikiyatrist ve bir hastane işçisi daha görüş birliğine varıyorlar.

Sıkı durun, zira Rosenhan psikiyatri dünyasını bu ikinci çalışmayla güzelce rezil rüsva ediyor. Şöyle ki, kendisi bu üç aylık süreçte aslında hastaneye bir tane bile yalancı hasta göndermiyor.

Konuyla ilgili “Psikiyatri kliniklerinde, akıl sıhhati yerinde olanla olmayanı ayıramadığımız apaçık ortada” diyen Rosenhan, “İkiden fazla psikiyatri uzmanının olağan zannedip uydurma hasta olarak nitelendirdiği 19 kişi gerçekte olağan miydi, yoksa akıl hastası mıydı? Bana kalırsa bunu hiçbir vakit bilemeyeceğiz” diye ekliyor.

Öyle ki, birinci çalışmada hasta olduğu teşhisiyle hastaneye yatırılan 8 kişilik kümesi, o an hastanede bulunan gerçek hastaların bir kısmı uydurma hasta olarak görüyor.

Tam olarak ayrıntı vermek gerekirse, o sırada kliniklerde yatan 118 gerçek hastadan 35’i, bu 8 kişilik kümenin birtakım üyelerine “Sen mecnun olamazsın, herhalde hastaneyi teftişe gelen bir gazeteci ya da profesörsün” der, kalan hastalar da bu bireylerin evvelce hasta olup artık düzeldiğine inanır.

Hastane vazifelileri ise, onların birer “sahte hasta” olduğunu hiçbir vakit anlamaz.

Ülke genelinde onlarca kliniği ve yüzlerce psikiyatrı çaresiz bırakan Rosenhan'ın çalışmaları sonucunda Amerikan Psikiyatri Birliği, Akıl Hastalıklarının Teşhis ve İstatistik El Kitabı isimli rehberini değiştirdi. Ayrıyeten Rosenhan'ın araştırmaları, akıl hastanelerinde ıslahatın ve hastanelerde tutulan bireylerin taburcu edilebileceği fikrinin yaygınlaşmasına katkı sağladı. 

Ne diyelim, bilim bu türlü muhalif bilim insanları sayesinde büyük adımlar atıyor.