Virüsün insan toplulukları içinde bir konakçıdan başkasına atlarken nasıl değiştiğini anlamak gerekiyor. Biyolog Theodosius Dobzhansky yüzyıl evvel evrimsel süreçlerin pandemilerde ne kadar kıymetli olduğunu şöyle söz ediyor: “Biyolojide her şey, evrim ile ilişkilendirilmediği sürece manasını yitirir.”
Evrimsel süreçler, sadece sürü bağışıklığını daha âlâ anlamamıza değil, yeni hastalıkların nereden geldiğine ve nereye gittiğine ait varsayımlarda bulunmamıza yardım eder. Ne yazık ki şu an yaşadığımız krizde evrimsel perspektife gerektiği kadar yer verildiği söylenemez. Halbuki bu pandemi çabasında evrim, düşmanı daha âlâ tanımamıza yardım edecek.
VİRÜS NASIL EVRİM GEÇİRİYOR?
Bilim insanları, virüsün binlerce, hatta milyonlarca konakçı üzerinde çoğalmasını bir çeşit klon olarak görme eğiliminde. Aslında virüs cinslerinin her biri, ortalarında yakın akrabalık olan suşlardan (virüsün alt türleri) oluşuyor. Bunlar daima, ufak da olsa değişime uğruyor. Virologlar bu suşları “yarı-tür” olarak isimlendirir. Bunlar, viral genler kopyalandıkça ölçüsüz mutasyonlar sonucu ortaya çıkar.
Bu süreçte virüsler büyük bir süratle çoğalırken kopyalama kusurları kaçınılmaz hale gelir. İnfluenza virüsleri o kadar süratli değişir ki her yıl bizleri tekrar enfekte edebilirler.
Bu alttürler virüs evriminin anahtarıdır. Bunlar yüzünden virüs sırf başka organizmalarla değil, kendisi ile de çatışma halindedir. Her bir suş spesifi k bir ortamda hayatta kalmak için yarışır. Doğal seçilim bu virüsün lehinedir. Yani bir virüs konaklayabileceği yeni bir popülasyonuna sıçradığı vakit, en azından birkaç suş bu yeni ortamda daha başarılı olur. Böylelikle o çeşidin bütün olarak ahenk sağlama ve hayatta kalma mümkünlüğü artar. Bu süratli evrimsel gelişme virüslerin niye en kalabalık organizma olduğunu açıklar. Süratli evrim ayrıyeten bir konakçı tipini enfekte etmekte uzmanlaşan bir virüsün, yeni bir konakçıya nasıl olup da kolaylıkla ahenk sağlayabildiğine ışık fiyat. Bunun için gerçek şartların var olması kâfi.
ÖLÜMCÜL KOŞULLAR
Virüsün evrimi için hakikat şartların oluşmasının ehemmiyeti 2009’daki H1N1 domuz gribi pandemisinde de net bir halde anlaşıldı. Dünyada 250 bin kişinin vefatına yol açan bu hastalık, influenza virüsünün Meksika’da çok sayıda domuzun bir ortada tutulduğu bir çiftlikte ortaya çıktı. Virüsün konakçısını çok kısa bir müddet içinde öldürmesi için şartlar çok uygundu, zira virüs bir konakçıdan başkasına çok kolay sıçrayabiliyordu.
En güçlünün hayatta kalmasını sağlayan bu şartlarda, en saldırgan en bulaşıcı suş, daha az ölümcül olan suşa karşı üstünlük kazandı. Bu yeni evrim geçirmiş suş, biyolojik açıdan domuzlara çok benzeyen insanlara sıçradı ve insanlarda hadise sayısı arttı.
SARS-CoV-2 de emsal şartlarda ortaya çıkmış üzere duruyor. Büyük bir olasılıkla yarasalardan kaynaklanmış olmalı, çünkü yarasalar sıra dışı metabolizmaları sayesinde çok sayıda virüse evsahipliği yapar fakat hastalanmazlar. Virüsün yayılma odağı olarak belirtilen orman hayvanları pazarında, virüsün orta formlarının da dolaşıyor olması çok büyük bir mümkünlük.
Vuhan’ın insan kaynayan hayvan pazarı, koronavirüsün en bulaşıcı yeri olmakla birlikte ortalarında insanların da olduğu çeşitli konakçı cinslerine muvaffakiyetle ahenk sağlaması için yanlışsız şartları sunmuş olabilir.
Özetle bu şartları beşerler yaratmış oluyor, zira global salgınlar çiftlikler ve hayvan pazarları üzere insan ve hayvanların birbirine çok yakın bulunduğu ortamlarda ortaya çıkar. Tahminen virüslerin evrim geçirmesini engelleyemeyiz, ancak bu şartları değiştirerek mümkün pandemi risklerini azaltabiliriz.
VİRÜLANS NEDİR, NİYE DEĞİŞİYOR?
Domuz gribine evrimsel bir perspektiften bakarsak SARS-CoV-2’nin gelecekte nasıl davranacağı hakkında da öngörü sahibi olabiliriz. H1N1, pandemininin merkezinden uzaklaştıkça şiddetini yitirmeye başlamıştı. Bu, tüm virüsler için geçerli bir kural. COVID-19’un da emsal trendi izleyip izlemeyeceğini öğrenmek için virüsün yayıldıkça virülansının (hastalığa neden olma yeteneğini) niye değiştiğini anlamak gerekir.
Buradaki anahtar kural, virüsün öldürücülük derecesi ile yayılma başarısı ortasında genel olarak bir değiş tokuşun işlerlik kazanmasıdır. Bir mikrop öbür bir konakçıyı enfekte etmeye vakit bulamadan tüm konakçılarını öldürürse kendisi de yok olup sarfiyat. Hasebiyle virülansı çok yüksek olan bir suş, konakçılarının çok kalabalık olduğu yerlerde çoğalıp gelişirken, daha geniş bir popülasyona sıçrarsa, doğal seçilim, virülansı düşük virüslere avantaj tanır.
Kısaca meyyit konakçılar seyahat yapamaz ve virüsü diğer konakçılara taşıyamaz.
VİRÜLANS NASIL ÖLÇÜLÜR?
Bu mantıktan yola çıkarsak SARS-CoV-2’nin virülansını yitirmesi bekleniyor. Kestirimde bulunmanın iki yolu var. Biri vakit içinde Covid-19’dan ölen şahısların sayısının azalıp azalmadığını saptamak. Kozmik testlerle kaç kişinin enfekte olduğunu ve bunların yüzde kaçının öldüğünü kaydetmek bir fikir verebilir. Fakat bilim insanlara bu bilgiye bugün sahip değil. Uzmanların elinde yalnızca dar kapsamlı lokal bilgi kümeleri bulunuyor.
Bir öbür yolu da daha güç olan gerçek-zamanlı-patojen evrimini izleme yaklaşımı. Bu tarafta birinci adım 2018 yılında Nextstrain ismi verilen proje ile atıldı. Batı Nil virüsü ve Zika ile başlayan bu teşebbüs artık SARS-CoV-2 ile ilgileniyor. Bunun için virüsün dünya kamuoyuna açılan gen haritaları ile virüsün dünyaya yayılırken nasıl değiştiğini gösteren tahliller karşılaştırılıyor.
Basel Üniversitesi’nden Emma Hodcroft ve takımı proje kapsamında virüsün genetik gereci ile virüsün kendisini vakit içinde tekraren kopyalaması sonucu oluşan küçük değişiklikleri karşılaştırıyor. Virüsün evrimsel ömür hikayesi olarak tanımlanabilecek filogeni üzerinden virüsün vakit ve yerde nasıl yayıldığı izlenebilecek.
Hodcroft, SARS-CoV-2’nin genetik olarak pek fazla değişmediğini söylüyor: “Bugüne dek izlediğimiz farklılıklar kıymetsiz. RNA virüsü olarak koronavirüste 30 bin baz bulunuyor. 29 bin bazda şimdilik 40 farklılık bulduk Doğal seçilimin tesirini göstermesi için ortadan kâfi bir mühlet geçmiş değil. Ayrıva virüsün virülansını azaltması için ne kadar genetik değişiklik geçirmesi gerektiğini bilmiyoruz.”
Ancak İspanyol Biyoteknoloji Merkezi’nden Susanna Manrubia farklı görüşte: “Tek bir mutasyon, şayet yanlışsız yerde meydana gelirse, virüsün insan popülasyonunu nasıl etkileyeceğini temelinde değiştirebilir” diyor.
Diğer taraftan SARS-CoV-2’nin virülansını hiç kaybetmeme mümkünlüğü da var. Manrubia’nın bu husustaki görüşleri şu biçimde: “Evrimsel varsayımlar hava iddialarına emsal. Çok fazla değişken sürece müdahale eder. Bu virüs başarılı bir halde yayılıyor. Münasebetiyle kısa vadeli evrimsel değişiklikler gerekli olmayabilir.”
Kaynak: HBT, Reyhan Oksay
